Περιβαλλοντικός εγγραμματισμός στο χρόνο: η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και οι στόχοι της
Ιστορική Αναδρομή
Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση (ΠΕ) με τη διεθνώς αποδεκτή σκοπιά της έχει ζωή 40 ετών περίπου. Η ανάπτυξή της αποτελεί ανταπόκριση της εκπαίδευσης στο γενικότερο ενδιαφέρον για το περιβάλλον που αναπτύχθηκε κατά τις δεκαετίες του ’60-’70. Με πρωτοβουλίες ευαισθητοποιημένων εκπαιδευτικών και περιβαλλοντολόγων επιχειρήθηκε μια συνειδητή σύνδεση του περιβάλλοντος με την εκπαίδευση,με απώτερο σκοπό τη συμβολή της εκπαίδευσης στη βελτίωση και προστασία του περιβάλλοντος.
Το 1977, στη Διακήρυξη της Τυφλίδας διατυπώθηκαν οι στόχοι της ΠΕ και αποτέλεσαν τον οδηγό για την ανάπτυξη προγραμμάτων ΠΕ. Ωστόσο η γενικότητά τους κατέστησε επιτακτική την ανάγκη για τη διατύπωση ενός συνόλου ενδιάμεσων στόχων, οι οποίοι θα είναι πιο ακριβείς από τους πρώτους, κύριους στόχους της ΠΕ. Οι κύριοι στόχοι ήταν: συνειδητοποίηση, γνώσεις, στάσεις, συμπεριφορές, ικανότητες, συμμετοχή.
1. Συνειδητοποίηση
να βοηθήσει τις κοινωνικές ομάδες και τους πολίτες να συνειδητοποιήσουν το περιβάλλον και τα συναφή με αυτό προβλήματα στο σύνολό τους
2. Γνώση
να βοηθήσει τις κοινωνικές ομάδες και τους πολίτες να αποκτήσουν ποικιλία εμπειριών καθώς και βασική γνώση του περιβάλλοντος και των περιβαλλοντικών προβλημάτων
3. Στάσεις/Συμπεριφορές
να βοηθήσει τις κοινωνικές ομάδες και τους πολίτες να διαμορφώσουν αξίες και να αναπτύξουν ενδιαφέρον για το περιβάλλον καθώς και διάθεση για ενεργό συμμετοχή στη βελτίωση και την προστασία του περιβάλλοντος
4. Ικανότητες
να βοηθήσει τις κοινωνικές ομάδες και τους πολίτες να αποκτήσουν τις απαραίτητες ικανότητες για τον προσδιορισμό και την επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων
5. Συμμετοχή
να δώσει στις κοινωνικές ομάδες και τους πολίτες την ικανότητα ανάληψης δράσης και ενεργού συμμετοχής σε όλα τα επίπεδα για την πρόληψη και την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών προβλημάτων
Προγράμμα Σπουδών ΠΕ
Οι στόχοι για την ανάπτυξη ενός αναλυτικού προγράμματος σπουδών ΠΕ (Goals for Curriculum Development in Environmental Education), προτάθηκαν για πρώτη φορά το 1980 και αποτελούνται από τέσσερα επίπεδα γενικών στόχων. Το καθένα περιλαμβάνει έναν αριθμό επιμέρους στόχων που συγκροτούν ένα γενικό καθοδηγητικό πλαίσιο για την επεξεργασία ενός προγράμματος ΠΕ. Τα τέσσερα επίπεδα γενικών στόχων έχουν ως εξής:
Επίπεδο Στόχων Ι: Οι Οικολογικές Βάσεις
Οι στόχοι στο επίπεδο αυτό αποσκοπούν στην παροχή βασικών και επαρκών οικολογικών γνώσεων στους εκπαιδευόμενους έτσι ώστε να μπορούν να λαμβάνουν οικολογικά ορθές αποφάσεις όσον αφορά τα περιβαλλοντικά θέματα.
Επίπεδο Στόχων ΙΙ: Η Εννοιολογική Συνειδητοποίηση
Κεντρικός σκοπός στο επίπεδο αυτό είναι η συνειδητοποίηση πως οι ατομικές και οι συλλογικές δραστηριότητες μπορούν να επηρεάσουν τη σχέση ανάμεσα στη ποιότητα ζωής και τη ποιότητα του περιβάλλοντος. Αυτές οι δραστηριότητες καταλήγουν σε περιβαλλοντικά θέματα τα οποία πρέπει να επιλυθούν μέσα από διερεύνηση, αξιολόγηση, αποσαφήνιση αξιών, λήψη αποφάσεων και δράση των πολιτών.
Επίπεδο Στόχων ΙΙΙ: Η Διερεύνηση και Αξιολόγηση
Το συγκεκριμένο επίπεδο στόχων προνοεί για την ανάπτυξη των απαραίτητων γνώσεων και δεξιοτήτων των διδασκομένων ώστε να διερευνούν τα περιβαλλοντικά θέματα και να αξιολογούν εναλλακτικές λύσεις για την επίλυση των θεμάτων αυτών.
Επίπεδο Στόχων ΙV: Η Ικανότητα Περιβαλλοντικής Δράσης
Οι στόχοι εδώ αποσκοπούν στην ανάπτυξη εκείνων των δεξιοτήτων που χρειάζονται οι διδασκόμενοι ώστε να αναλάβουν θετική περιβαλλοντική δράση με σκοπό την επίτευξη και/ή τη διατήρηση μιας δυναμικής ισορροπίας ανάμεσα στη ποιότητα ζωής και στη ποιότητα του περιβάλλοντος.
Περιβαλλοντικά υπεύθυνη συμπεριφορά
Για το σχηματισμό της περιβαλλοντικά υπεύθυνης συμπεριφοράς, προτείνονται έξι κύριες εκπαιδευτικές συνιστώσες για τα προγράμματα ΠΕ: οικολογική γνώση, περιβαλλοντική ευαισθησία, γνώση εις βάθος των περιβαλλοντικών θεμάτων, ικανότητες διερεύνησης των θεμάτων, ικανότητες συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων, αίσθηση προσωπικής ισχύος. Αυτές οι εκπαιδευτικές συνιστώσες οφείλουν να ενσωματωθούν στο σχολικό πρόγραμμα σπουδών με ένα σωστά καθορισμένο και εκπαιδευτικά ολοκληρωμένο τρόπο, ακολουθώντας τη σειρά με την οποία παρουσιάζονται.
Η αίσθηση προσωπικής ισχύος είναι σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη της περιβαλλοντικά υπεύθυνης συμπεριφοράς: οι γνώσεις, η ευαισθησία και οι ικανότητες για κριτική αξιολόγηση και συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων μπορούν να ατονήσουν με τη πάροδο του χρόνου, αν το ίδιο το άτομο δεν νιώθει τον εαυτό του ικανό να τα εξασκήσει. Η ενασχόληση και η εμπλοκή των μαθητών από τις μικρές ηλικίες στην επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, αρχικά σε τοπικό επίπεδο και αργότερα με πιο πολύπλοκα περιβαλλοντικά ζητήματα, ενισχύει τη πεποίθηση τους για τις προσωπικές τους δυνατότητες όσον αφορά την επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων, ενώ αυξάνει τις πιθανότητες για την ανάπτυξη τέτοιων πρωτοβουλιών στο μέλλον στα πλαίσια της περιβαλλοντικά υπεύθυνης συμπεριφοράς.
Πέρα από το καθορισμό των στόχων, η ανάπτυξη ενός προγράμματος σπουδών για τη ΠΕ πρέπει να περιλαμβάνει:
- Επιλογή του κατάλληλου θέματος που ανταποκρίνεται στους επιθυμητούς σκοπούς και στόχους: για παράδειγμα, τα θέματα που διδάσκονται στις μικρές τάξεις είναι προτιμότερο να είναι τοπικής σημασίας ώστε να είναι πιο κατανοητά στα παιδιά, σε αντίθεση με τις μεγαλύτερες τάξεις όπου οι μαθητές μπορούν να ασχοληθούν με θέματα μεγαλύτερης πολυπλοκότητας και ευρύτητας, με τοπική, εθνικής ή παγκόσμιας σημασία.
- Οργάνωση του επιλεγμένου θέματος: οργάνωση της διδακτέας ύλης έτσι ώστε να επιτευχθεί το εύρος των στόχων (γνωστικοί, συναισθηματικοί, ηθικοί) και να καθοριστεί η σειρά με την οποία θα διδαχθούν.
Η οργάνωση περιλαμβάνει:
- την επιλογή των μεθόδων που θα χρησιμοποιηθούν για τη διδασκαλία του θέματος (διαφορετικές μέθοδοι ΠΕ είναι αποτελεσματικές σε διάφορα αντικείμενα και πρέπει να εφαρμόζονται με υπεύθυνο τρόπο)
- την αξιολόγηση του περιεχομένου του προγράμματος σπουδών και των μεθόδων που εφαρμόστηκαν
- τον καθορισμό της εγκυρότητας των στόχων: είναι σημαντικό για την ανάπτυξη του προγράμματος σπουδών να διασαφηνιστούν και να οριστούν με ακρίβεια οι στόχοι του, δηλαδή τι ακριβώς επιδιώκεται οι μαθητευόμενοι να κάνουν, να γνωρίζουν και να επιτύχουν στο τέλος του προγράμματος
- την εξέταση αν υπάρχει ανάγκη για κατάρτιση και εκπαίδευση των εκπαιδευτικών, οι οποίοι θα εφαρμόσουν το πρόγραμμα σπουδών. Η εκπαίδευση των δασκάλων οφείλει να επικεντρωθεί στα τέσσερα επίπεδα στόχων έτσι, ώστε οι συμμετέχοντες να αποκτήσουν τις απαραίτητες γνώσεις, να κατανοήσουν τους στόχους της ΠΕ και να διαθέτουν τις ικανότητες να εφαρμόσουν επιτυχώς ένα πρόγραμμα ΠΕ
- τη διαμόρφωση του προγράμματος σπουδών ώστε να προσαρμόζεται στους φυσικούς και οικονομικούς πόρους του σχολείου (διασφάλιση του γεγονότος ότι τα κοινωνικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά της τοπικής κοινωνίας λαμβάνονται υπόψη).
- τον καθορισμό των κριτηρίων για την επιλογή του περιεχομένου (διδακτέα ύλη) που θα χρησιμοποιηθεί στο πρόγραμμα σπουδών.
Όπως προτείνει η NationalScienceTeachersAssociation, ένα πρόγραμμα σπουδών στη ΠΕ οφείλει:
- Να παρέχει τις δραστηριότητες και τις πληροφορίες εκείνες με τις οποίες οι διδασκόμενοι αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον
- Να αναπτύσσει στους διδασκόμενους τα πνευματικά εργαλεία να διερευνήσουν τον κόσμο που τους περιβάλλει
- Να εμπλέκει άμεσα τους διδασκόμενους στη διαδικασία να διερευνούν τον κόσμο που τους περιβάλλει και τη σχέση τους με αυτόν
Γενικότερα, πλήθος ερευνών υποδεικνύουν ότι η αλλαγή στη συμπεριφορά των μαθητών πραγματοποιείται μόνο όταν το πρόγραμμα σπουδών περιλαμβάνει και τα τέσσερα επίπεδα στόχων που αναπτύσσονται στο Goals For Curriculum Development In Environmental Education.
Η Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και η συμμετοχή της στην κοινότητα
Η ΠΕ 31 χρόνια μετά την θεσμοθετημένη εφαρμογή της στη χώρα μας, είναι σημαντικό να επαναπροσδιορίσει το περιεχόμενό της προς μια Εκπαίδευση για την Αειφόρο-Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη. Θα πρέπει να ενσωματωθούν στις δράσεις της στοιχεία που προέρχονται από το φιλοσοφικό υπόβαθρο της ολοκληρωμένης προσέγγισης της ανάπτυξης, στοιχεία της κοινωνικής και αναπτυξιακής εκπαίδευσης, και στοιχεία των δυνατοτήτων που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες στην προσέγγιση των περιβαλλοντικών θεμάτων.
Η προσπάθεια αυτή πρέπει να οδηγεί στη δημιουργία, υποστήριξη και επέκταση των θεσμών που αναφέρονται στην εκπαίδευση και την ολοκληρωμένη ανάπτυξη, τη δημιουργία ειδικευμένων στελεχών σε περιβαλλοντικά ζητήματα, και την ευαισθητοποίηση και ενεργοποίηση του μαθητικού κυρίως πληθυσμού προς μία διαφορετική αντίληψη και νοοτροπία για τα περιβαλλοντικά ζητήματα.
Βασικές αρχές της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης:
- Άνοιγμα του σχολείου στην κοινωνία
- Προσανατολισμός στη μελέτη πρόληψης ή επίλυσης περιβαλλοντικών θεμάτων ή προβλημάτων
- Διεπιστημονική και διαθεματική προσέγγιση του θέματος/προβλήματος
- Άμεση δράση σε τοπικό επίπεδο με στόχο μακροχρόνια αποτελέσματα σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο
- Ανάδειξη συνεργασίας, καλλιέργειας αξιών και δημιουργίας νέων προτύπων, στάσεων και συμπεριφορών ατόμων, ομάδων και κοινωνίας απέναντι στο περιβάλλον
- Ίσες ευκαιρίες για την οικοδόμηση γνώσεων, ανάπτυξη δεξιοτήτων, αξιών και στάσεων που απαιτούνται για την προστασία του Περιβάλλοντος
- Έμφαση στην ενεργό συμμετοχή των μαθητών/ριών με συζήτηση-αντιπαράθεση απόψεων, έρευνα, κριτική και δημιουργική επεξεργασία και δράση.
- Εστίαση της προσοχής στη βιώσιμη ανάπτυξη.
Κριτήρια επιλογής του θέματος και στόχοι του προγράμματος
Στόχοι του προγράμματος:
1. ΓΝΩΣΤΙΚΟΙ
Οι μαθητές με το τέλος του προγράμματος θα πρέπει να είναι ικανοί:
- Να αναφέρουν τις δράσεις του ΠΕ.ΣΥ.Δ.Α.Π. και του ΔΙ.ΚΕ.Π.Α.Ζ.
- Να περιγράφουν τον κύκλο του νερού.
- Να διακρίνουν τις χρήσεις του νερού στην καθημερινότητά τους.
- Να διακρίνουν την αλληλεξάρτηση της ποιότητας της ζωής με την γενικότερη ποιότητα του νερού.
- Να εξηγούν πως επηρεάζουν η ποιότητα του νερού από τους ανθρώπινους χειρισμούς.
- Να ξεχωρίζουν τα ανακυκλώσιμα από τα μη ανακυκλώσιμα υλικά.
- Να περιγράψουν την σημασία του νερού για το ζωικό και φυτικό βασίλειο του πλανήτη μας.
- Να αναφέρουν τους λόγους για τους οποίους το νερό ως φυσικός πόρος βρίσκεται σε ανεπάρκεια.
- Να εκτιμούν την σημασία του νερού ως πηγής ενέργειας.
2. ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΟΙ
Οι μαθητές με το τέλος του προγράμματος θα πρέπει να είναι ικανοί:
- Να αναπτύσσουν στάσεις ισοτιμίας, σεβασμού και προστασίας απέναντι στο περιβάλλον.
- Να αναγνωρίζουν την αυταξία του περιβάλλοντος και την αξία διατήρησης των οικοσυστημάτων.
- Να ευαισθητοποιούνται σε θέματα υδατικής μόλυνσης και ρύπανσης.
- Να πραγματοποιούν βιωματικές δράσεις στην αίθουσα.
- Να αναπτύσσουν τη συνεργατικότητα, να καλλιεργήσουν το ομαδικό πνεύμα και την επικοινωνία.
- Να αναδεικνύουν δεξιότητες συνεργασίας, να καλλιεργούν αξίες, να δημιουργούν νέα πρότυπα, στάσεις και συμπεριφορές απέναντι στην περιβαλλοντική προστασία.
3. ΨΥΧΟΚΙΝΗΤΙΚΟΙ
Οι μαθητές με το τέλος του προγράμματος θα πρέπει να είναι ικανοί:
- Να προτείνουν λύσεις που αφορούν ατομικές και ομαδικές συμπεριφορές.
- Να φτιάχνουν κατασκευές.
- Να δημιουργούν και να αυτοσχεδιάζουν.
- Να παρεμβαίνουν στην τοπική κοινωνία
- Να σκέφτονται κριτικά και δημιουργικά.
- Να μαθαίνουν να παρατηρούν, να καταγράφουν και να ομαδοποιούν.
- Να χρησιμοποιούν ενεργητικές μεθόδους: συζήτηση-αντιπαράθεση απόψεων, έρευνα, κριτική επεξεργασία και δράση.
- Να προσανατολίζονται στην πρόληψη ή επίλυση περιβαλλοντικών προβλημάτων.
- Να εστιάζουν στη βιώσιμη διαχείριση και ανάπτυξη του περιβάλλοντος.
- Να δρουν άμεσα σε τοπικό επίπεδο με στόχο τα μακροχρόνια αποτελέσματα σε εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο
4. ΕΘΟΔΟΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ
Οι μέθοδοι διδασκαλίας που χρησιμοποιείται είναι η ομαδοσυνεργατική και η διερευνητική. Σε πολλές περιπτώσεις κάνουμε συνδυασμό των δυο παραπάνω μεθόδων. Το πρόγραμμα που υλοποιείται στα σχολεία οργανώνεται σε μικροδιδασκαλίες, με στοιχεία βιωματικά, μαθητοκεντρικά με την χρήση ερωτοαποκρίσεων και των πολυμέσων ηλεκτρονικής τεχνολογίας.
5. ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ
Χρησιμοποιείται η διαμορφωτική αξιολόγηση και μέσω ερωταποκρίσεων πραγματοποιείται προσπάθεια να διαπιστωθεί η κατανόηση:
-της λειτουργίας και των ωφελειών του κύκλου του νερού.
-της χρήσης του νερού στην παραγωγή ενέργειας.
-της υποβάθμισης των υδατικών πόρων από την ρύπανση.
-των δράσεων του ΠΕ.ΣΥ.Δ.Α.Π. (πυροπροστασία, αναδάσωση, χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, προστασία αδέσποτων ζώων κ.ά.) για την προστασία του περιβάλλοντος.
-της ιδιαίτερης σημασίας του νερού για ζωικούς και φυτικούς οργανισμούς.
6. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ
Σημαντική είναι και η διεπιστημονική και διαθεματική προσέγγιση του θέματος/προβλήματος. Η εμπλοκή των μαθητών σε βιωματικές δραστηριότητες οι οποίες θα συνδυάζουν καινοτόμες μεθοδολογικές προσεγγίσεις με τη χρήση νέων τεχνολογιών μπορούν να συνεισφέρουν στην επέκταση του προβληματισμού για την έννοια του περιβάλλοντος, στην ενίσχυση υγιών στάσεων και αξιών απέναντι στα περιβαλλοντικά ζητήματα και στη λειτουργία αυτών πολλαπλασιαστικά στις τοπικές κοινωνίες. Η συνειδητοποίηση της ωφελιμότητας της διασύνδεσης του σχολείου με την τοπική και τη διεθνή κοινότητα θα μπορέσουν να υλοποιήσουν κοινές περιβαλλοντικές δραστηριότητες, οι οποίες θα διαμορφώσουν στους μαθητές – μελλοντικούς πολίτες – καινούργιες σχέσεις, τάσεις και δράσεις οι οποίες χαρακτηρίζουν τον ενεργό πολίτη του 21ου αιώνα στα πλαίσια της αειφόρου ολοκληρωμένης ανάπτυξης. Αποτέλεσμα αποτελεί η αντιμετώπιση με ολιστικό - ολοκληρωμένο τρόπο του επιστημονικού αντικειμένου από τους μαθητές ώστε ακόμα και η ευρύτερη κοινότητα να αποκτήσει ικανότητες για κριτική αξιολόγηση και δεξιότητες για την ενεργό συμμετοχή στην επίλυση των περιβαλλοντικών προβλημάτων.
Βιβλιογραφία
Γεωργόπουλος Α. και Τσαλίκη Ε. (1998) . Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Gutenberg. Αθήνα.
Θάνου Α. (2001). Πειράματα στο Νηπιαγωγείο. Καστανιώτη. Αθήνα.
Κόκκοτας Π. κ.ά. (2007). Διδακτικές προσεγγίσεις και Μεθοδολογια ΠΕ – Αξιολόγηση προγραμμάτων, Εκπόνηση – Υλοποίηση περιβαλλοντικών προγραμμάτων, μαθητές με ειδικές ανάγκες και Π.Ε., Ειδικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις για κοινωνική ένταξη των ΑΜΕΑ. Στον ψηφιακό δίσκο-CD: Π4, Πρόγραμμα «Επιμόρφωση Εκπαιδευτικών και Στελεχών Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης». ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Αθήνα.
Μιχαηλίδης Μ. (2003). Ομαδικές Περιβαλλοντικές Δραστηριότητες, Σχέδια Εργασίας και Συνεργασία. Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών- Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα.
Παπαδημητρίου Β. (1998). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Σχολείο. Δαρδανός. Αθήνα.
Παπασιδέρη Ι. (1991). Οικολογία και Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Αθηνών.
Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού. (2011). Μελέτη Περιβάλλοντος Δ’ Δημοτικού. Πατάκη. Αθήνα.
Φλογαΐτη Ε. (1998). Περιβαλλοντική Εκπαίδευση. Ελληνικά Γράμματα. Αθήνα.
Φωτεινός Δ. (2012). Σύγχρονες τεχνολογίες στην Εκπαίδευση. Gutenberg. Αθήνα.
Διαδικτυακές Πηγές για Επιλογή Εικόνων και Προγραμμάτων που Χρησιμοποιήθηκαν στο Πρόγραμμα
-oikologicarodiaka.wordpress.com
-www.petdoc.gr
-www.neopolis.gr
-www.moschatotavros.gr
-www.paliakavala.gr/neromylos.pdf
-mychemistry2012b2.wikispaces.com
-www.neromylos-nikola.gr
-www.tovima.gr
-www.kala-nea.gr
-www.toyota.co.jp
-www.neopolis.gr
-www.perierga.gr
-www.paidio.blogspot.com
-www.tripadvisor.com
-www.serres.olx.gr
-www.askomet.com
-www.moschatotavros.gr
-www.fireprotection.spay.gr
-www.daskalabm3.blogspot.com
-www.urbanpoints.blogspot.gr
-www.familyhandyman.com
-www.diberville.ms.us/water-and-sewer/f-o-g-prevention/
-www.aenaon.net/gr/content/view/175/126/
-www.agronews.gr
-www.econews.gr
-daskalabm3.blogspot.com
-digitalschool.minedu.gov.gr
-www.toyota.co.jp
-www.kpe.gr